Ogień inspiracji

autorka: Joanna Żygowska

„Z ogniem w głowie” to ważny głos w dyskusji o tym, czym jest i czym mógłby być w Polsce teatr dla widza młodzieżowego. Głos niejednorodny, właściwie: przestrzeń do formułowania własnego zdania i prowadzenia dialogu, wynikającego ze spotkania osób żywo zainteresowanych tematem.

Druga edycja spotkań z niemiecką dramaturgią dla młodzieży „Z ogniem w głowie” to międzynarodowy projekt artystyczno-badawczy, który w dniach 18-22 października 2016 odbył się w Teatrze Dramatycznym im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu. Pięć tematycznie zorganizowanych dni to okazja do poszukiwania nowych inspiracji, czas merytorycznych rozmów i budzenia entuzjazmu. Projekt ma dwie kuratorki: Iwonę Nowacką, tłumaczkę oraz Dorotę Kowalkowską, pedagożkę teatru. Jak same przyznają, przy programowaniu spotkania współpracują z wybitnym znawcą tematu, Henningiem Fangaufem, wicedyrektorem Centrum Teatru Dzieci i Młodzieży w Republice Federalnej Niemiec (Kinder- und Jugendtheaterzentrum der Bundesrepublik Deutschland).

Główne źródła inspiracji są dwa: niemiecki dramat i teatr dla młodzieży oraz pedagogika teatru. Działania pedagogiczno-teatralne, zapoczątkowane w Polsce przez Justynę Sobczyk, swoje źródło także mają w teatrze niemieckim. Można wskazać jeszcze jedno źródło, z którego bije ogień inspiracji – fakt spotkania i dyskusji praktyków, pedagogów teatru, animatorów, przedstawicieli teatrów instytucjonalnych, badaczy, osób, którym bliska jest tematyka związana z teatrem dla młodzieży.

„Z ogniem w głowie” to także spotkania z licznymi gośćmi. Byli to niemieckojęzyczni autorzy: Bonn Park, Kristo Šagor, Jakob Nolte i Michel Decar (pracujący jako duet Nolte Decar) oraz osoby zajmujące się teatrem dla dzieci i młodzieży: wspomniany Henning Fangauf, Gunter Mieruch (Federalny Związek Teatr w Szkołach), Philipp Karau (Kolektyw SKART), Anna Teuwen (Kampnagel – Międzynarodowe Centrum Sztuk Piękniejszych w Hamburgu), Sarah Thom (Gob Squad). Spotkanie stało się także okazją do prezentacji wybranych projektów związanych z teatrem dla młodego odbiorcy w Polsce. Swoją działalność prezentowali: Justyna Czarnota (Instytut Teatralny, dział pedagogiki teatru), Grzegorz Grecas (reżyser spektaklu #enterorestes, zrealizowanego w ramach Konkursu im. Jana Dormana), Paweł Sakowicz (kurator projektu Poruszyciele#Wałbrzych), Cezary Tomaszewski (choreograf, reżyser i performer), Aleksandra Drzazga (współautorka programu Klasy Aktywności Twórczej w Gimnazjum nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Bytomiu), Dorota Ogrodzka i Sebastian Świąder (Stowarzyszenie Pedagogów Teatru).

Nie bez znaczenia jest fakt, że gospodarzem spotkania był Teatr im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu, gdzie od kilku lat prężnie rozwija się pedagogika teatru (jako pedagożka teatru pracuje tam jedna z kuratorek wydarzenia, Dorota Kowalkowska), a działania edukacyjne kierowane do widzów w różnym wieku są ważnym elementem działalności Teatru.

Nowe tłumaczenia

Obie edycje „Z ogniem w głowie” wiązały się także z nowymi tłumaczeniami niemieckojęzycznych dramatów dla młodzieży. W tym roku Iwona Nowacka przełożyła trzy nowe teksty, których czytania performatywne odbyły się podczas spotkania. Wybrała utwory autorów, którzy są w Niemczech bardzo popularni, a u nas dotychczas nieznani.

„Smutek & Melancholia” Bona Parka to opowieść o starym żółwiu, Georgu, może opowieść samego żółwia, na temat długiego życia, które nie może się skończyć. Biorąc pod uwagę temat: smutek, przemijanie i zmęczenie życiem, Smutek & Melancholia może być też odebrany jako tekst bliski osobom świadomym naturalnego kresu swojego życia. Mam jednak wrażenie, że podobne emocje i stany, choć zupełnie inaczej przeżywane, są bliskie tym, którzy mają lat naście. Tekst jest skonstruowany z rozbudowanych partii monologowych Samotnego Georga, oraz upostaciowionych abstrakcji – pozostałych bohaterów.

„Ty, Hitler” Kristo Šagora to konfrontacja z bohaterem europejskiej wyobraźni zbiorowej wspomnianym w tytule. Rytm tekstu został oparty na przeplataniu się scen z życia młodego Hitlera (pierwsza dekada XX wieku) z sytuacjami dziejącymi się współcześnie (w 2011 roku, daty dzienne), między czwórką bohaterów, którzy, jakby mimochodem zadają sobie pytanie o pochodzenie zła. Młodość Hitlera-bohatera jest opowiadana w formie pytań skierowanych do widza lub czytelnika (do „Ty”). Tekst Šagora jest ciekawy także w perspektywie odbiorczej, ze względu na zmianę kontekstu kulturowego i sposobu odbierania postaci Hitlera przez młodych Niemców i Polaków.

Trzeci tekst, „W królestwie zwierząt” Nolte Decar, to historia pewnych wakacji, opowiedziana za pomocą krótkich scen bez formalnego podziału. W dramacie nieustannie zmienia się punkt widzenia. Niektóre sytuacje obserwujemy z perspektywy ich uczestnika (dialogi), inne – z perspektywy tego, kto patrzy (relacje). W ten sposób otrzymujemy zarys panoramy, a także zbliżenia na poszczególne sytuacje. Wszystko rozgrywa się między młodymi ludźmi. Nie otrzymujemy złożonych portretów psychologicznych, jednak nie trudno je samodzielnie dobudować na podstawie własnych doświadczeń i wyobrażeń. Z każdym jesteśmy tylko przez chwilę, w kluczowym dla niego momencie. Królestwo zwierząt to kalejdoskop ludzkich zachowań, przede wszystkim prób budowania relacji i wzajemnych nieporozumień. Tłem wszystkiego jest codzienność, zwykłe dni zwykłego lata.

Theater und Schule

Jednym z gości „Z ogniem w głowie” był Gunter Mieruch, który w latach 2002-2012 kierował programem Theater und Schule. TUSCH był projektem, który inspirował działania Justyny Sobczyk pod hasłem Teatr i szkoła zainicjowane w Instytucie Teatralnym im. Z. Raszewskiego w Warszawie.

W Niemczech istnieje kilka możliwości spotkania teatru i młodzieży szkolnej. Pierwsza to teatr dzieci, teatr amatorski, powstający w ramach działania kółek szkolnych lub przy współpracy z instytucjami. Druga – zajęcia teatralne, których celem nie jest wyłącznie kształtowanie przyszłych artystów, ale doświadczanie – uczestniczenie w kreowaniu sytuacji teatralnej i w jej odbieraniu. Celem takich działań jest próba wychodzenia poza własną perspektywę, umiejętność przyjmowania postawy innego, ale także nauka przez badanie, eksperymentowanie i pracę w procesie. Trzecia możliwość to obecność teatru jako przedmiotu nauczania (z możliwością zdawania na maturze), obok muzyki i plastyki.

Jedno z kluczowych pytań, jakie postawił Mieruch dotyczyło samej zasady spotkania teatru i szkoły. Kto do kogo powinien przyjść – teatr do szkoły i do młodzieży, czy szkoła i młodzież do teatru. Nie ma na to jednej odpowiedzi, ponieważ istotą tego spotkania jest otwartość dwóch stron, relacja, która jest nieustannie negocjowana i aktualizowana. Spotkanie teatru i szkoły oparte na długodystansowej, stałej współpracy daje możliwość poszukiwania nowej jakości i ciągłego, dynamicznego przenoszenia impulsów pojawiających się po obu stronach. W ten sposób działania związane z edukacją teatralną mają szansę stawać się żywą odpowiedzią na zmiany zachodzące w szkole, w teatrze, a także w społeczeństwie.

Celem tak rozumianej edukacji teatralnej jest także rozbudzanie wrażliwości na język, jakim się komunikujemy, także język sztuki oraz umiejętność pracy projektowej, pracy w grupie. W ten sposób działania związane z teatrem i nim inspirowane nie są wyłączone z procesu nauczania, ale go uzupełniają i poszerzają.

Teatr i szkoła

Podczas „Z ogniem w głowie” zostały także zaprezentowane przykłady polskich praktyk związanych z szukaniem relacji między szkołą a teatrem. Jednym z nich jest Konkurs im. Jana Dormana zorganizowany w 2015 roku przez Instytut Teatralny, który podsumowywała Justyna Czarnota, kierująca działem pedagogiki teatru w IT, w rozmowie z Grzegorzem Grecasem, reżyserem jednego z nagrodzonych spektakli. Celem konkursu jest wyłonienie i sfinansowanie najciekawszych pomysłów na przedstawienia, które są przeznaczone do grania w szkołach lub przedszkolach. Przy ocenie propozycji istotna była jakość artystyczna, techniczne przystosowanie do możliwości grania spektaklu w klasie czy na sali gimnastycznej, a także zaprojektowane działania edukacyjne. Czarnota zapowiedziała organizację kolejnej edycji konkursu, który jest realną odpowiedzią na obecność przedstawień teatralnych w szkołach.

Spektakl grany w szkole to świadoma rezygnacja z komfortu, jaki zapewniają warunki sceniczne. Dotyczy to zarówno strony technicznej (np. oświetlenie sceniczne), ale także świadomego wejścia w realia, w których rytm nadaje porządek lekcji i przerw, a czas mierzy dzwonek. Te ograniczenia nie mogą być powodem ustępstw, ale przyczyną poszukiwania nowych rozwiązań, nowych jakości, które powstają dzięki spotkaniu realiów teatrów i realiów szkoły.

Wałbrzyskim spotkaniom towarzyszył także zjazd nauczycieli – Liderów Teatroteki Szkolnej, uczestników programu Instytutu Teatralnego promującego działania pedagogiczno-teatralne wśród osób pracujących w szkołach. Ich celem jest poszerzanie kompetencji poszczególnych uczestników, ale także poszukiwanie połączeń między instytucją oświatową i instytucjami kultury.

Jedną z zaproszonych prelegentek była Aleksandra Drzazga, która opowiadała o swoich doświadczeniach związanych z tworzeniem programu i z prowadzeniem zajęć w Klasie Aktywności Twórczej w Gimnazjum nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Bytomiu. Dodatkowe przedmioty realizowane z uczniami dotyczą różnych obszarów sztuki, m.in. teatru. Celem Klasy są przede wszystkim działania kształtujące nie tylko przyszłych twórców, ale przede wszystkich świadomych odbiorców kultury, osoby, które mają oczekiwania i wiedzą gdzie szukać tego, co może ich zainteresować.

Bytomska Klasa Aktywności Twórczej to przykład tego, jak ważna w edukacji artystycznej i kulturowej realizowanej w ramach zajęć szkolnych jest osobowość nauczyciela i jego własne zainteresowania. Młodzieży do teatru nie musi przyprowadzić polonista, ale dydaktyk, niezależnie od przedmiotu, który sam zna i lubi teatr.

Nowe formy

Podczas „Z ogniem w głowie” miał miejsce także finał projektu Poruszyciele#Wałbrzych skierowanego do młodzieży (kuratorzy: Paweł Sakowicz oraz Dorota Kowalkowska), realizowanego w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu w ramach programu „Myśl w ruchu” Instytutu Muzyki i Tańca. Kontekst praktycznych działań stanowiły zajęcia teoretyczne oraz warsztaty związane z medialnym zapośredniczeniem ruchu. Przykład projektu tanecznego dla młodzieży realizowanego w teatrze, to także pytanie o teatr tańca kierowany do widzów nastoletnich. Nie ma na nie jednoznacznej odpowiedzi, jest: zadanie i wyzwanie dla twórców.

Taniec dla młodzieży, taniec i młodzież to także pytanie o miejsce i znaczenie cielesności w sztuce dla młodych odbiorców, zarówno z perspektywy widza jak i uczestnika działań artystycznych.

Gośćmi spotkania byli także artyści z Niemiec, którzy opowiadali o swoich działaniach artystycznych włączających dzieci i młodzież jako twórców. Działania Kolektywu SKART opierają się na partnerskiej współpracy dzieci i dorosłych. W powstaniu spektaklu istotny jest proces. Działania rozpoczynają się od rozmów wokół pomysłu na temat spektaklu, a ich efektem jest wyznaczenie ram działania. Spektakle kolektywu poruszają takie kwestie jak, np.: niemiecka tożsamość, marzenia emigrantów, miłość mężczyzn. Praca trwa średnio 3-4 miesiące. Jej pierwszy etap to działania w podgrupach, drugi – spotkanie i łączenie wcześniejszych efektów pracy. Przedstawienia nie bazują na tekście, to kolaże myśli i idei. Kolaż pojawia się także w warstwie formalnej dzieł. Na początku twórcy pracują z poszczególnymi elementami dzieła teatralnego – scenografią, kostiumem, projekcjami wideo. Dopiero później szukają połączenia, zbierają elementy w całość. Estetyka spektakli SKART jest inspirowana popkulturą.

Widowiska tworzone przez międzypokoleniową grupę artystów są także kierowane do publiczności, którą stanowią widzowie w różnym wieku: dzieci, młodzież i dorośli. Demokratyczność relacji jest jedną z najważniejszych zasad pracy Kolektywu. Przystąpienie do grupy na czas konkretnego projektu jest dobrowolne, dzieci same decydują, czy chcą w ten sposób angażować się w teatr. Ich brak doświadczenia jest wartością. Brak konkretnych umiejętności i wykształcenia nie dyskryminuje, ale stwarza szansę do poszukiwania, podążania za własną intuicją. Spektakle SKART to sekwencje obrazów złożonych najpierw przez twórców w czasie pracy, następnie przez widzów podczas prezentacji.

Kampnagel, Centrum Sztuk Piękniejszych, które prezentowała Anna Teuwen, działa na granicy teatru i perfoermance’u. Artyści sami siebie sytuują w obszarze offu. Podobnie jak w przypadku SKART, i tu zasadą pracy jest demokratyczność – zarówno w relacjach między twórcami, pośród widzów, którzy są grupą zróżnicowaną, należą do niej dzieci i dorośli, jak i między rejestrami sztuki. W Kampnagel teatr nie jest strażnikiem kanonu, nie ma też na celu bezpośredniego edukowania widzów. Twórców interesuje eksperymentem, prowokowanie działania (nie tylko prezentowanie iluzji) i stwarzanie przestrzeni do doświadczania.

Kilka przykładów zaprezentowanych podczas „Z ogniem w głowie” to możliwe inspiracje i uzupełnienia praktycznymi przykładami rozmowy o teatrze dla młodzieży. W tę dyskusję wpisuje się wypowiedź Henninga Fangaufa z Centrum Teatru Dzieci i Młodzieży w Republice Federalnej Niemiec, który wskazuje kierunki, w jakich powinny dziś podążać osoby zainteresowane tą przestrzenią sztuki. Teatr ten musi być wolny od jednoznacznych, zamkniętych przekazów (typu: palenie zabija), nie powinien zajmować się tyko jednym tematem. Celem działań artystycznych powinno być włączanie i partycypacja – bezpośrednio do aktywności artystycznej jak i zapraszanie do aktywnego odbioru sztuki. Pierwszą i główną inspiracją dla działań i środków wyrazu powinna być sama młodzież, ich energia i wrażliwość. Drogą do teatru dla młodzieży miałoby więc być poznawanie widza i autentyczne nim zainteresowanie.

„Z ogniem w głowie”!

„Z ogniem w głowie” nie istniałoby bez atmosfery jaka panuje wokół spotkań organizowanych w niezwykle gościnnym Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu. Nie do przecenienia jest także rola kuratorek i inicjatorek wydarzenia, które dbają o jakość programu, a także troszczą się o gości i uczestników. To iskra rozniecająca ten ogień.

Wartością dni dramaturgii niemieckiej jest także skala spotkania. Do Wałbrzycha przyjechały osoby z całej Polski, praktycy z różnych teatrów, pedagodzy i pedagożki teatru, osoby odpowiedzialnych za edukację, kierownicy literaccy, dramaturdzy i dyrektorzy.

Mocną stroną spotkania jest sama formuła spotkania rozłożonego na pięć dni. Obok czasu przewidzianego na wykłady gości, spektakle i czytania performatywne, został przewidziany czas na spotkania nieformalne, dyskusję, wymianę doświadczeń osób, które w różnych instytucjach zajmują się podobnymi sprawami.

„Z ogniem w głowie” to okazja do spotkania, do sieciowania się, dzielenia doświadczeniami i inspiracjami. Albo tylko (tylko?) do podtrzymania entuzjazmu, choćby przez powtarzanie tego, co już wiemy, ale czasami potrzebujemy powiedzieć i powtórzyć wspólnie, z kimś komu zależy na podobnych sprawach.